Binnen de Nederlandse overheid staan beleidsmakers en ambtenaren steeds vaker voor complexe opgaven. Of het nu gaat om klimaatverandering, digitalisering, de energietransitie, of maatschappelijke vraagstukken zoals de zorg of woningbouw – de problemen die we vandaag de dag tegenkomen, zijn verweven met elkaar, onvoorspelbaar en niet op te lossen met eenvoudige oplossingen. Toch is het vaak verleidelijk om complexiteit te vermijden of te vereenvoudigen, in plaats van deze te omarmen. Maar juist het omarmen van complexiteit kan de sleutel zijn om toekomstbestendige oplossingen te creëren.
Complexiteit als realiteit
In het publieke domein zijn veel opgaven van nature complex. Verschillende actoren, uiteenlopende belangen, en steeds veranderende contexten maken het moeilijk om één juiste oplossing te vinden. De traditionele aanpak, waarbij problemen worden opgesplitst in hapklare brokken, werkt steeds minder goed. Dit soort lineair denken schiet tekort in een wereld die voortdurend in beweging is. In plaats van complexiteit als obstakel te zien, kan de overheid deze omarmen en als uitgangspunt nemen voor haar handelen.
Het vermijden van vereenvoudiging
Het instinct om complexiteit te vermijden of te vereenvoudigen is begrijpelijk. Het maakt beleid ogenschijnlijk behapbaar en geeft bestuurders en ambtenaren het gevoel dat ze grip hebben op de situatie. Maar wat in de praktijk vaak gebeurt, is dat deze versimpeling leidt tot kortetermijnoplossingen die geen rekening houden met de bredere context en de onvoorziene gevolgen. Denk bijvoorbeeld aan infrastructuurprojecten die de ecologische impact negeren, of beleidsmaatregelen die niet aansluiten op de realiteit van de uitvoeringspraktijk. De Toeslagenaffaire is een pijnlijk voorbeeld van hoe het niet omarmen van complexiteit kan leiden tot ongewenste en zelfs schadelijke uitkomsten.
Het voordeel van systemisch denken
Het omarmen van complexiteit vraagt om een verschuiving in denken: van lineair naar systemisch. Systemisch denken erkent dat alles met elkaar samenhangt en dat veranderingen in één deel van het systeem invloed hebben op andere delen. Dit vraagt om een aanpak die niet gericht is op het vinden van dé oplossing, maar op het continu bijsturen en inspelen op ontwikkelingen binnen het systeem. Het vereist ook dat de overheid niet langer alleen opereert, maar in samenwerking met externe partners, de samenleving en zelfs andere overheidslagen tot oplossingen komt.
Ruimte voor onzekerheid en experimenteren
Een belangrijk aspect van het omarmen van complexiteit is het creëren van ruimte voor onzekerheid en experimenten. Complexe vraagstukken zijn onvoorspelbaar en vereisen dat er ruimte is om te leren en aan te passen. Dit kan betekenen dat de overheid niet altijd direct een pasklare oplossing moet bieden, maar ook de tijd neemt om te experimenteren, pilots te draaien en feedbackcycli te implementeren. Experimenteren vraagt om lef en het loslaten van de angst voor fouten. Het gaat erom het proces te vertrouwen en te erkennen dat niet alles in één keer opgelost hoeft te worden.
Samenwerken met diverse stakeholders
Het oplossen van complexe opgaven kan niet alleen door de overheid worden gedaan. Er is een breed speelveld aan actoren die elk hun eigen perspectief, kennis en ervaring meebrengen. Het omarmen van complexiteit betekent ook dat de overheid moet leren werken met deze diversiteit. Dat vraagt om het creëren van platformen waar verschillende partijen – van burgers en bedrijven tot maatschappelijke organisaties en andere overheden – samen kunnen werken en hun stem kunnen laten horen.
De rol van leiderschap
Het omarmen van complexiteit vraagt om een ander soort leiderschap binnen de overheid. Traditionele leiderschapsstijlen, die vooral gericht zijn op controle en sturing, zijn niet meer toereikend. In plaats daarvan is er behoefte aan adaptief leiderschap: leiders die kunnen omgaan met onzekerheid, openstaan voor verschillende perspectieven en bereid zijn om te experimenteren en te leren van fouten. Het betekent ook dat leiders in staat moeten zijn om zowel de grote lijnen te bewaken als oog te hebben voor de details die essentieel zijn voor de uitvoering.
Het verankeren van complexiteit in de organisatiecultuur
Het omarmen van complexiteit is niet alleen een kwestie van nieuw beleid of nieuwe structuren. Het vraagt ook om een cultuurverandering binnen de overheid. Er moet ruimte zijn voor reflectie, leren, en het stellen van vragen. Daarnaast is het belangrijk dat medewerkers binnen de overheid de mogelijkheid krijgen om op een andere manier naar problemen te kijken en deze complexiteit in hun dagelijks werk te omarmen. Dit vraagt om scholing, maar ook om een werkcultuur die fouten accepteert als leermomenten en die diversiteit in perspectieven en benaderingen waardeert.
Bij het Programmahuis helpen we overheidsorganisaties bij het omarmen van complexiteit. We ondersteunen bij het ontwikkelen van systemisch denken, het faciliteren van samenwerking tussen diverse stakeholders, en het versterken van adaptief leiderschap. Onze methodieken richten zich op het erkennen van onzekerheid en het creëren van ruimte voor experimenten. Door de juiste structuren en cultuur te bevorderen, zorgen we ervoor dat complexiteit niet als een obstakel wordt gezien, maar als een bron van innovatie en duurzame oplossingen. Samen bouwen we aan een overheid die klaar is voor de uitdagingen van morgen.
Conclusie
Het is tijd dat de Nederlandse overheid de stap zet van simplificatie naar het omarmen van complexiteit. De grote opgaven waar we voor staan, zijn niet langer op te lossen met standaardoplossingen of door alleen te focussen op de korte termijn. Het erkennen van complexiteit biedt de mogelijkheid om structurele en duurzame oplossingen te vinden die recht doen aan de diversiteit van belangen en de onvoorspelbaarheid van onze samenleving. Het vraagt om een overheid die ruimte durft te geven aan onzekerheid, samenwerking en experimenteren. Alleen zo kunnen we de uitdagingen van de toekomst het hoofd bieden.